Hüseynov Məmmədhüseyn:
Biologiya 6. Dərsliyin ümumi quruluşu, nəzəri materialın verilməsi və yerləşdirilmə ardıcıllığı və məzmun xətti ilə bağlı bəzi tövsiyyələr.
Dərslikdə 1. Maraqoyatma (motivasiya) hissəsində mövzuya maraq oyatmaq üçün müxtəlif situasiya və hadisələrin təsvir edilməsi, motivasiyaların yaradılması və sualların yer alması planlaşdırılır.
Mən fikrimi 1-ci fəslin 1-ci mövzusunun təhlili ilə əsaslandırmaq istəyirəm.
Səh.10. Yazılıb: Yaşıl xalıya bürünmüş meşələr, gur və sakit axan çaylar,şəffaflığı ilə aynaya bənzəyən göllər, əzəmətli dağlar...- bütün bunlarvətənimizin zəngin təbiətindən xəbər verir.
Göründüyü kimi bir cümlədən ibarət bu hissədə gözəl təbiət lövhəsi təsvir edilmişdir. Sonra isə iki sual verilir:
-Təbiət nədir?
-Nə üçün insanı təbiətin bir hissəsi hesab edirlər?
Verilən cümlə( Yaşıl xalıya bürünmüş meşələr, gur və sakit axan çaylar,şəffaflığı ilə aynaya bənzəyən göllər, əzəmətli dağlar...- bütün bunlarvətənimizin zəngin təbiətindən xəbər verir.) şagirdi xəyalən təbiətin bir hissəsinə aparsada, burada motivasiya- şagirdi “düşündürən”, müxtəlif “fərziyyələr” irəli sürməyə sövq edən, bu “fəziyyə”lərdən daha düzgününü seçməyə imkan verən, biologi biliklərin əldə edilməsi və təhlilinə şərait yaradan nəsə tapmaq olmur.
Ümumiyyətlə. əgər geniş mənada dərslikdə verilən mövzuların təhlil sxeminə və ya üsullara diqqət etsək, bəzi ixtisarlara və yeniliklərə ehtiyac var. Əgər dərslik komplektinə daxil olan müəllimlərə kömək məqsədilə yazılan metodik vəsaitdə dərsin mərhələləri verilibsə və müəllim dərsi qeyd olunan mərhələlərlə qurursa, onda dərslikdə: Fəaliyyət, Öyrəndiklərinizi yoxlayın, Nə öyrəndiniz adı altında mövzunu parçalamağın nə dərəcədə əhəmiyyəti var? Qeyd edilən “sxem” üzrə mövzunun verilməsi formaca cəlb edici görünsədə, məzmunca çox zəif təsir bağışlayır. Çünki, dörd məzmun xətti ilə yazılması tələb olunan dərsiklikdə nəzəri materialın qoyulan tələblər səviyyəsində verilməsinə az yer qalır.Zənnimcə hər bir mövzu təhlil olunanda məzmun xətləri gözlənilməklə,şagirdlərin yaş səviyyəsi, neçənci sinifdə oxuması nəzərə alınmalıdır.Çünki, 6-cı sinif şagirdinə 5 il Həyat bilgisi fənni tədris olunub, onun canlı təbiət və onda baş verən bəzi bioloji proselər haqqında müəyyən məlumatı var.Bəzən çox sadə sualın qoyulması şagirdlərdə məntiqi təfəkkürün inkişafında rolu az olur. Bizə məntiqi düşünən, müstəqil “tədqiqata” meyilli, düzgün nəticə çıxaran, nəticələri ümumiləşdirməyi bacaran bugünün şagirdi sabahın mütəxəssisi lazımdır.
Səhifə 12-də yazılıb:Öyrəndiklərimizi tətbiq edin
Verilmiş sözlərdən Azərbaycanda rast gəlinən heyvan və bitkilərin adlarını seçib cədvələ yazın:zəfəran,ağ ayı,şabalıdyarpaq palıd,dəmirağac,banan,anakonda,zürafə,pinqivin,suiti,feyxoa,ancir,boabob,cüyür,nərə balığı,vaşaq,fil,ərik,begemot,nar.
Bitkilər Heyvanlar
Zənnimcə verilən tapşırığa əməl edən şagirddə “yaradıcı bacariq”ın inkişafından söhbət gedə bilməz.Müasir informasiya bolluğu şəraitində yaşayan 6-cı sinif şagirdi Azərbaycanda rast gəlinən heyvan və bitkilərin adlarını səhv salmaz.Cədvələ verilən bitki və heyvan adını yazmaqla şagirddə “yaradıcı bacarıq” inkişaf edəcək haqqında düşünmək yanlışdır. Şagirddə dərsə maraq oyatmaq, motivasiya qurmaq, onda müəyyən bacarıq və vərdişləri inkişaf etdirmək sinifə daxil olan müəllimin funksiyasıdır.Dərslik öyrənmək üçün əsas mənbələrdən biridir.Qeyd olunan dərslikdə müəlliiflər sinifdə dərs deyən müəllimin bəzi funksiyalarını üzərlərinə götürüblər.Bununlada qarşıya qoyulan əsas məqsəddən müəyyən qədər uzaqlaşıblar.
Dərslikdə, “Fəaliyyət” başlığı altında müəyyən təcrübə, laboratoriya işləri və tapşırıqlar verilir.İstənilən bir təcrübə, labaratoriya işi və tapşırıq müəllimin rəhbərliyi və nəzarəti ilə yerinə yetirilir.Qeyd olunan dərslikdə, Fəaliyyət başlığı altında müəyyən təcrübə, labaratoriya işləri və tapşırıqları müəllimlərə kömək məqsədilə yazılan və dərslik komplektinə daxil olan metodik vəsaitdə vermək olardı.Buda dərslikdə əsas materialın daha əhatəli verilməsinə imkan verərdi.Çünçi, müəlliflər həmişə dərsliklərdə çoxlu ixtisar apardıqlarını,buna həcmin imkan vermədiyi üçün məcbur olduqlarını deyirlər.Ona görədə məzmun xətləri gözlənilməklə bioloji hadisə və proseləri sadədən mürəkkəbə vermək, mövzulararası koreliyativ əlaqənin gözləmək dərslikdə gözlənilməsi zəruri olan əsas prinsiplərdəndir.
Səh.42-də yazılıb: Payızda bitkinin bəzi hissələrində dəricik örtük toxumasının digər növü olan mantarla əvəz olunur.
Şərh: Mantarlaşma payızın gəlişi ilə bağlı deyil. Ola bilər ki, bəzi hissələrində mantar qatı olan müəyyən bitkilərdə “cavan yaşlarda” mantar qatı olmasın. “Yaş” artdıqca mantar tədricən formalaşsın və qalınlaşsın.
Səh.92-də yazılıb: Bitkilər daim işığa doğru əyilir. Onların işığa doğru əyilməsinə səbəb bitkilərin işıq düşən hissəsində olan hüceyrələrin zəif, əksinə, kölgəli tərəfdə yerləşənlərin isə sürətli bölünmələridir.Kölgəli hissədə yerləşən hüceyrələr daha çox bölündüyünə görə bura işıqlı hişşəyə nisbətən daha tez böyüyür.Bunu qaranlıqda saxlanıla bitkidə gövdənin uzanmasıda sübut edir. Bu, bitkilərdə baş verən hərəkətdir.
Şərh: “Bitki”lər ümumi bioloji anlayışdır, onları müxtəlif cəhətlərinə görə sistemləşdirmək və təsnifləşdirmək olar. Birtərəfli yanaşmaqla hər hansı prosein gedişini bütün bitkilərə şamil etmək nə dərəcədə düzdür? Məsələn, işığa münasibətinə görə: işıqsevən, kölgəsevən və kölgəyədavamlı bitkilər mövcüddür. İşıqsevən bitkilər üçün:”. Onların işığa doğru əyilməsinə səbəb bitkilərin işıq düşən hissəsində olan hüceyrələrin zəif, əksinə, kölgəli tərəfdə yerləşənlərin isə sürətli bölünmələridir.Kölgəli hissədə yerləşən hüceyrələr daha çox bölündüyünə görə bura işıqlı hişşəyə nisbətən daha tez böyüyür” fikrin işlətmək olarmı?
Zənnimcə bununla bağlı müəyyən qədər fikirləşmək və daha konkret, yəni, ümumi yox, dəqiq “ünvanı”göstərmək daha məqsədəuyğun olardı.
Səh.95-də yazılıb: Öyrəndiklərinizi tətbiq edin
Bitkiyə torpaqdan qeyri-üzvi maddələrin ( su və mineral duzların) daxil olmasının düzgün ardıcıllığını göstərin
A) Yarpaq hüceyrələri B) Su,mineral maddələr C) Yarpaq damarları D) Əmici tellər E) Kökün damarları F) Kökün hüceyrələri G) Gövdənin boruları
Şərh: Səh.94-də yazılıb: Əmici tellərlə udulan su və mineral maddələr kökün qabıq hüceyrələrindən keçərək borucuqlara çatır. Buradan borucuqlar vasitəsilə kökün yaratdığı təzyiq altında gövdəyə ötürülür. Göründüyü kimi mətndə verilən izahla E) Kökün damarları, F) Kökün hüceyrələri sorğusu fərqlənir. Butün Biologiya ilə bağlı ədəbiyyatlarda kökdə su və onda həll olmuş mineral maddələrin kökdə borucuqlar vasitəsilə ötürülməsi güstərilir. “Kökün damarları” işlətmək elmi səhf olmasada, zənnimcə E) Kökün damarları yerinə E) Kökün borucuqları işlənsə daha məqsədəuyğun olardı. F) Kökün hüceyrələri işltmək isə şagirdi bəlkədə çaşdırmaz, amma qeyd olunan şəkildə yanaşmaq zənnimcə olmaz.Çünki, kok bir oqan kimi hüceyrəvi quruluşa malikdir. Ümumi “Kökün hüceyrələri” yazmaq yerinə zənnimcə F) Kökün qabıq hüceyrələri yazılsa daha məqsədəuyğun olardı.
Lənkəran Dövlət Universiteti
Kimya və biologiya kafedrasının müdiri
Dos.M.B.Hüseynov |